Od ukupnih površina pod povrćem, tradicionalno baštensko gajenje odvija se na oko 20 odsto, a značajne površine nalaze se na okućnicama, najčešće od 200 do 500 m². Jedna od mogućnosti korišćenja okućnica je proizvodnja povrća za potrebe sopstvenog domaćinstva, s tim da višak proizvoda može da se plasira na tržištu.
Da bi proizvodnja povrća na okućnici bila uspješna, neophodno je napraviti planove sjetve i sadnje poznavajući osnovne zahtjeve uzgoja povrtarskih biljaka.
Kod nas se gaji više od 30 povrtarskih vrsta. Zavisno od toga koji se biljni organ koristi u ishrani, dijele se na: korjenaste (mrkva, peršun, paštrnak, celer, cvekla, rotkvica i rotkva), lukovičaste (crni luk, beli luk, praziluk), krtolaste (krompir, artičoka), lisnate (kupus, karfiol, brokoli, kelj, kelj pupčar, keleraba,salata, spanać, blitva), plodovite (paradajz, paprika, plavi patlidžan, krastavac, dinja, lubenica, tikvice, tikve) i mahunasto povrće (boranija, grašak, bob, bamija).
Dužina životnog ciklusa povrća je važan preduslov za organizovanje bašte. Tako se povrtarske vrste dijele na jednogodišnje, dvogodišnje i višegodišnje.
Jednogodišnje povrtarske vrste svoj životni ciklus završavaju u toku jedne godine (od nicanja do formiranja semena). Najzastupljenija su grupa u našim agroekološkim uslovima, a čini je plodovito i veći dio lisnatog povrća.
Dvogodišnje povrtarske vrste karakteriše formiranje vegetativnih organa u prvoj godini, koji se koriste u ishrani, a u drugoj generativnih. U ovu grupu spadaju kupusnjače, lukovi, korjenasto i neko lisnato povrće.
Višegodišnje povrtarske vrste prepoznatljive su po tome što na jednom mjestu ostaju više od tri godine (ren, špargla, artičoka i druge).
Ipak, za planiranje uzgoja povrća u baštama i na okućnicama najvažnija je botanička podjela, prema rodovima i familijama kojima pripadaju. Iz srodstva i pripadnosti istim grupama biljaka potiče i sličnost ili razlika između grupa povrća. Na osnovu toga slijede zahtjevi povrća prema agroekološkim uslovima gajenja (zemljište, toplota, voda, svjetlo), osjetljivosti na određene biljne bolesti, potreba za određenim hranivima (kaliofilno povrće, leguminoze – povrće azotofiksatori), međusobnim odnosima pojedinih vrsta povrća (alelopatski odnosi) i drugim važnim faktorima u životu povrća i bašte.
Podjele biljnih vrsta koje se gaje u baštama pomažu da se definiše tehnologija gajenja povrća, uz ekonomično korišćenje svih resursa (zahteva biljke, sorte, raspoloživog zemljišta i radne snage).
Uspešno gajenje povrća uslovljeno je biologijom vrste, odnosno zahtjevima za temperaturom, svjetlošću i vodom. Na osnovu njih se određuje način proizvodnje (vrijeme sjetve, mjere njege tokom vegetacije, vrijeme berbe), na otvorenom polju i/ili zaštićenom prostoru.
Pročitajte: Uklanjanje pesticida: Da li pranje vodom može potpuno da očisti vaše voće i povrće?
U odnosu na temperaturu za rast i razvoj (od nicanja do sazrijevanja) povrtarske vrste mogu se svrstati u nekoliko grupa. Prvu grupu čine vrste koje imaju velike zahtjeve za temperaturom u svim fazama rasta i razvića. Tu spadaju paradajz, paprika, plavi patlidžan, krastavac, tikve, boranija, pasulj. Najpovoljnija temperatura za vegetativni rast im je oko 25ºC, a dobro podnose i više temperature, ako su dobro obezbijeđene vodom. Nepovoljno reaguju na niže temperature (10ºC), jer zaustavljaju rast. Drugu grupu čine povrtarske vrste koje imaju umjerene zahtjeve za temperaturom, čiji je optimum oko 20ºC, ali bolje podnose i niže temperature od 10ºC, a svoj rast zaustavljaju na 5ºC. Ovoj grupi pripada korjenasto povrće, kupusnjače, salate, spanać i grašak. Vrlo skromne zahtjeve prema toploti imaju lukovi, spanać i blitva, jer im je optimum za rast vegetativnih organa od 15ºC do 18ºC.
Drugi važan uslov uspješne proizvodnje u baštama je plodored, odnosno smjena usjeva u vremenu i prostoru, prvenstveno zbog zajedničkih bolesti kod grupe usjeva, zahtijeva za ishranom uz pravilno održavanje i povećanje plodnosti zemljišta. Povrtarski plodored na okućnicama je složen jer uključuje smjenu usjeva tokom godine, kao i gajenje miješanih usjeva. Ovakav plodored je najintenzivniji i omogućuje raznovrsnu proizvodnju povrća tokom godine, maksimalno korišćenje raspoloživih resursa (zemljišta i radne snage) i visoku rentabilnost. Povrtarski plodored zasniva se na različitim zahtjevima biljaka, a prije svega prema hranivima (stajnjaku) i biološkim osobinama vrsta. U odnosu na zahtjeve ishrane, povrće se dijeli u tri grupe.
Prva grupa – Čine je vrste koje imaju velike zahtjeve za hranivom i dobro reaguju na obilno đubrenje stajnjakom (vrežaste vrste, kupusnjače, paradajz, paprika, plavi patlidžan, celer, praziluk), a pri tome povećavaju prinos uz održavanje kvaliteta.
Druga grupa – Ovde spadaju vrste sa manjim zahtjevom za hranivima i stajnjakom, koje se često gaje druge godine poslije unošenja stajnjaka (peršun, mrkva, paštrnak, crni luk, salata, spanać, rotkva, rotkvica).
Treća grupa – To su vrste koje obogaćuju zemljište azotom– leguminoze (grašak, boranija, pasulj, bob).
U praksi je najčešći tropoljni povrtarski plodored, koji je zasnovan na ovoj podeli i zahtevu povrtarskih vrsta prema hranivima.
Sledeći važan princip pri formiranju plodoreda je da vrste sa dubokim korijenovim sistemom treba uzgajati poslije onih sa plitkim, kako bi se održala dobra struktura, prozračnost i poroznost zemljišta (korenaste i leguminoze; plodovite i korenaste). Zatim treba smjenjivati vrste koje tokom vegetacije produkuju različitu biomasu (crni i bijeli luk i vrežaste vrste). Potom bi trebalo obaviti pravilnu smjenu jarih i ozimih vrsta povrća, da bi se smanjila zakorovljenost bašte, uz što manje korišćenje pesticida i racionalnije korišćenje površine.
Jedan od najvažnijih zahteva pravilne primjene plodoreda je da grupe usjeva imaju zajedničke bolesti i štetočine. Trebalo bi izbjegavati uvođenje u plodored jedne za drugom povrtarske vrste koje pripadaju istoj porodici, zbog toga što one najčešće imaju iste neprijatelje – insekte i izazivače bolesti. To naročito važi za paradajz, plavi patlidžan, papriku, krastavac, zatim za korjenasto povrće (mrkvu, peršun, celer i paštrnak), kao i za lukove (crni i beli luk, praziluk).
Pročitajte: Kako da prepoznate koja štetočina je napala vaše povrće? Ovo su simptomi prepoznavanja
Potrebno je i uvoditi različite sorte iste vrste (spram dužine vegetacije, kvaliteta,kao i namene korišćenja). Združivanje usjeva (miješane vrste) je karakteristično za povrtarski plodored. Kombinuju se vrste koje imaju slične zahtjeve prema uslovima uspijevanja (temperatura, svetlost, voda), a formiraju različitu vegetativnu masu. Poznate vrste koje se kombinuju su: mrkva i crni luk; salata, crni i bijeli luk; spanać i mladi luk; kupusnjače sa krastavcem (posebno špalirni uzgoj).
Ove vrste su poznati kao „dobri susjedi“ i najčešće se gaje red do reda. Takođe, postoje i vrste koje nije preporučljivo gajiti jedne uz druge, tzv. „loši susjedi“, na primjer krastavac pored rotkve i rotkvice; praziluk – pasulj, cvekla, grašak, boranija; crni luk – boranija, pasulj; paradajz – krompir, grašak.
Na ovako organizovanoj okućnici, korišćenjem sortne tehnologije, uz smanjenu upotrebu hemijskih sredstava, pravilnom smenom usjeva i adekvatnim izborom sorti moguće je obezbijediti proizvodnju hrane visokog kvaliteta za potrebe sopstvenog domaćinstv